PROJEKT EDUKACYJNY

„PRZEDSZKOLAK PRZYJACIELEM NATURY”

WSTĘP

Projekt „ Przedszkolak przyjacielem natury” został stworzony, aby odpowiedzieć na aktualne potrzeby dzieci, wymogi edukacyjne zawarte w podstawie programowej kształcenia ogólnego i wychowania przedszkolnego oraz opublikowane przez Ministerstwo Edukacji i Nauki kierunki polityki oświatowej państwa na rok szkolny 2021/2022 ( Wzmocnienie edukacji ekologicznej w szkołach. Rozwijanie postawy odpowiedzialności za środowisko naturalne).

Dzięki realizacji projektu kształtowane będzie u dzieci poczucie odpowiedzialności za otaczający nas świat, wyrabianie właściwych postaw i zachowań tak, aby w przyszłości już jako dorośli ludzie umieli odpowiednio zadbać o przyrodę i środowisko. Jednocześnie należy pamiętać, aby to nabywanie wiedzy o świecie przyrody dokonywało się poprzez odkrywanie, poznawanie i działania w najbliższym otoczeniu przyrodniczym.

 

I. OPIS, ZAKRES I MIEJSCE PROJEKTU

Autorki: mgr Ewelina Romanowska, mgr Kamila Kondracka, mgr Beata Tarczyluk, mgr Paulina Staniak, mgr Halina Ostańska, mgr Magdalena Frydrych, mgr Eliza Legieć, Anna Sadowska, mgr Paulina Szymańska

Realizatorzy: Program przeznaczony jest dla dzieci w wieku przedszkolnym i będzie realizowany we wszystkich grupach w Przedszkolu w Puchaczowie.

Warunki realizacji: Program, który pragniemy zaprezentować ma kształtować wśród dzieci postawę ekologiczną, która będzie się charakteryzowała ciekawością świata i współzależnością w tym świecie, poczuciem więzi z przyrodą, ale przede wszystkim odpowiedzialnością za przyrodę i środowisko. Zapewne im wcześniej dziecko zacznie zaprzyjaźniać się ze światem przyrody, tym bardziej będzie wrażliwe na szkody i krzywdy wyrządzone przez innych.

Główne założenia programu i sposoby realizacji:

• Stworzenie warunków do realizacji programu, poprzez obserwowanie odkrywanie   i eksperymentowanie, gdzie nauczyciel pełni rolę koordynatora.
• Podnoszenie wiedzy dotyczącej treści programowych za pomocą literatury, Internetu.
• Włączenie nauczycieli w realizację programu.
• Rozwijanie kompetencji kluczowych poprzez łączenie obszarów przyrodniczych, artystycznych i społecznych.
• Zapoznanie rodziców z programem, celowością jego realizacji w przedszkolu i zachęcanie ich do współpracy.
• Przygotowanie i prowadzenie zajęć otwartych.
• Udział dzieci w zajęciach przyrodniczych prowadzonych na terenie ogrodu przedszkolnego.
• Prowadzenie badań, doświadczeń i eksperymentów.

Czas trwania: rok szkolny 2021/2022

 

II. UZASADNIENIE POTRZEBY WPROWADZENIA PROJEKTU

Przyroda budzi żywe zainteresowanie dzieci. Jest ich radością i potrzebą. Od wczesnych lat poznają one świat wokół siebie przez własne doświadczenie, uzyskiwane informacje, a także przez odpowiedzi otrzymywane na pytania o to, jak i dlaczego zachodzą w przyrodzie różne zjawiska.

„Małe dzieci są niestrudzonymi badaczami przyrody i stosunkowo łatwo jest podtrzymywać w nich zainteresowanie tym, co je otacza.” (T. Wróbel,s.3)

Tę ciekawość i pogoń za nowością trzeba ciągle rozwijać w trwałe zainteresowania przyrodnicze, pogłębiane zwiększającym się zasobem wiedzy. Stanie się to możliwe wówczas, jeśli realizować będziemy zadania poznawcze, kształcące i wychowawcze przewidziane przez program nauczania.

Z poglądami T. Wróbla w pełni zgadza się E. Janik, która pisze, iż zadanie polegające na zapoznawaniu dzieci z najbliższym otoczeniem, roślinami, zwierzętami, a także na budzeniu uczucia radości, zainteresowań, głodu wiedzy, z równoczesnym kształtowaniem właściwego stosunku do przyrody jest bardzo ciekawe. Przyroda jest dla człowieka podstawą wyżywienia, źródłem wiedzy i radości. Wychowanie dzieci w umiłowaniu przyrody i w umiłowaniu życia tworzy podstawę i warunki do świadomego postępowania w duchu szacunku do przyrody teraz i w przyszłości.

Janik podkreśla, że jedno z zasadniczych zadań wychowania polega na tym, aby przez aktywne kontakty z przyrodą wykształcić u dzieci właściwy stosunek do wszystkiego, co żywe, a także stopniowo doprowadzać do zrozumienia przez nie stanowiska i roli człowieka w przyrodzie. Dzieci powinny mieć okazję obserwować rośliny i zwierzęta, troskliwie się nimi opiekować. Wówczas wytworzy się u nich uczuciowy stosunek do przyrody. Należy przyzwyczaić je do stałego, uważnego obserwowania własnego środowiska.

Życie przyrody jest bardzo różnorodne. Istnieją tysiące roślin i zwierząt, które przy całej swej rozmaitości, posiadają wspólne cechy. Wszystkie one rosną i rozwijają się, rozmnażają i wreszcie obumierają. Rośliny i zwierzęta potrzebują – tak jak i człowiek – pożywienia, ale każda żywa istota ma w tym zakresie różne wymagania. Procesy rozwojowe różnych gatunków są również podobne: na drzewach znajdziemy pąki, kwiaty, liście, jednak różnią się one od siebie. Są to bardzo proste wiadomości o życiu, którym dzieci wykazują duże zainteresowanie. Każde dziecko poznaje najpierw swoje najbliższe otoczenie, które w każ-dym miejscu jest inne. W jednym miejscu będzie obserwować żabę, w drugim kosa, a w jeszcze innym bielinka kapustnika.

Poprzez obcowanie z roślinami i zwierzętami oddziałujemy na wrażenia estetyczne dzieci. Przyswajanie wiadomości o życiu roślin i zwierząt budzi stosunek uczuciowy i wywołuje gotowość do chronienia wszystkiego, co żywe.

„Kontakt z przyrodą wywołuje u dzieci żywe i silne uczucia.” (E. Janik,s.16) Przeżycia związane z przyrodą mogą prowadzić do szczególnie intensywnego rozwoju umysłowego. Dziecko dokonuje dokładnych obserwacji i opowiada swoje spostrzeżenia: o tym, jak wygląda głowa gąsienicy, co się zdarzyło w czasie jedzenia, jaką barwę i kształt mają liście, którymi się ona odżywia. Dziecko pobudzone zaciekawieniem dochodzi do pewnych wniosków, w wyniku których powstają nowe pytania. Tak rozwija się jedna z najważniejszych typowych ludzkich cech: głód wiedzy, a także radość wynikająca z badań i z poznania.

Poznanie przyrody nie może przebiegać bez rozwoju uczuć estetycznych. Nie chodzi tu o zachód słońca. Wystarczy rosa osadzona na sieci pająka, czy też kolorowe skrzydła motyla – pisze E. Janik. Dzieci kierujące się własnym odczuciem estetycznym, są jeszcze bardzo zależne od przykładu dorosłych. To oni muszą dzieciom „otwierać oczy” i wyraźnie ukazywać swoje uczucia. Dzieci są bardzo wrażliwe, szybko pojmują i same podziwiają przyrodę. Przeżycia estetyczne związane z przyrodą są nieodzowne dla wzbogacania osobowości dziecka.

Proces dydaktyczno-wychowawczy prowadzić powinien nie tylko do indywidualnego odczuwania piękna przyrody, ale do jego przeżywania w zespole. Radość dają osiągnięcia wynikające ze wspólnych obserwacji, wspólne zebrane okazy roślin i zespołowa praca służąca ochronie lasu. Na takich podstawach wyrastają ludzie rozumiejący się nawzajem i skłonni do wzajemnej pomocy.

„Otoczenie przyrodnicze stwarza dużo możliwości dla zespołowej pracy dzieci, powiązanej z pewną odpowiedzialnością za jej wyniki. Wspólny wysiłek i widoczne efekty, które ta praca przynosi, kształtują potrzebę współdziałania i opiekuńczy stosunek do przyrody. Zmieniający się krajobraz w różnych porach roku budzi uczucie zachwytu, radości, smutku, zadumy. Otwarta przestrzeń łąki, szum wiatru miedzy drzewami, rwący strumień rzeki, to doznania na podstawie których rozwijają się w przyszłości estetyczne uczucia dzieci.” (M. Dmochowska, s.5)

Zajęcia przyrodnicze spełniają również inne, ważne cele, kształtują miłość do ojczyzny. Jeśli dziecko wykazuje zainteresowanie roślinami, zwierzętami i zjawiskami przyrody, to równocześnie kształtują się w nim silne i często trwałe uczucia do najbliższej rzeczywistości. Z wszystkich pojedynczych przeżyć rozwija się trwały stosunek do ojczyzny.

Według E. Janik ojczyzna to nie tylko pola, łąki. lasy, jeziora, rzeki i źródła, ale również to, co tworzą ludzie, którzy w tym otoczeniu żyją i pracują, a także uczą się coraz lepiej panować nad przyrodą. Dzieci mają się nauczyć odpowiedzialności za ojczyznę, za nasz park i las, za nasze pola i ogrody, ponieważ należą one do nas wszystkich, do całego narodu. Miłość do przyrody ojczystej jest podstawą kształtowania miłości do ojczyzny.

Zajęcia przyrodnicze sprzyjają również rozwojowi fizycznemu dziecka. Dzieci, które przyzwyczaiły się odkrywać coś nowego w otoczeniu przyrodniczym, chętnie wędrują, sprawnie przechodzą po zboczach czy też kamieniach. To wszystko wzmacnia ich siły fizyczne, hartuje je, rozwija sprawność i zręczność ruchową.

Zatem przyroda ze wszystkimi tajemnicami intensywnie wpływa na wszechstronny rozwój dziecka, uczucia estetyczne, patriotyczne i poczucie obowiązku chronienia rzadkich okazów flory i fauny.

„Poznanie zwierząt, ich roli w życiu człowieka pozwala zrozumieć dzieciom, że należy je otaczać troskliwą opieką, nie znęcać się nad nimi, nie niszczyć ich pracy. Bliski kontakt dzieci ze zwierzętami wpływa dominująco na wyrobienie w nich tkliwości, delikatności, systematyczności, litości, chęci niesienia pomocy zwierzętom…” (W. Daszewska,s.18)

Zainteresowania przyrodą przejawiają się u dzieci samorzutnie, spontanicznie, ale nie mogą być pozostawione naturalnemu biegowi rzeczy. Zawsze należy pamiętać, że potrzebny jest celowy i systematyczny proces kierowany przez nauczyciela. Rozwijają się one jedynie w wyniku dobrze przemyślanej i realizowanej pracy dydaktyczno-wychowawczej, poprzez ciągłe pobudzanie i kontrolowanie aktywności dzieci.

Obcowanie dziecka z przyrodą sprzyja jego harmonijnemu rozwojowi, dostarcza wielu przeżyć, rozwija zainteresowania fauną i florą. Chcąc mieć w społeczeństwie dorosłych otwartych na potrzeby przyrody, wrażliwych na jej piękno, należy proces świadomego zapoznawania z przyrodą rozpocząć już w wieku przedszkolnym.

 

III. CELE PROJEKTU

Cel główny:

• Tworzenie warunków pozwalających na bezpieczną, samodzielną eksplorację
  otaczającej dziecko przyrody, stymulujących rozwój wrażliwości i umożliwiających poznanie wartości oraz norm odnoszących się do środowiska
  przyrodniczego, adekwatnych do etapu rozwoju dziecka.

Cele ogólne:

• budzenie i aktywizowanie ciekawości oraz aktywności poznawczej dziecka z zakresu otaczającej przyrody,
• obserwacja wybranych zwierząt żyjących na polu, na łące, w lesie, utrwalanie ich nazw.
• obserwacja zmian zachodzących w życiu zwierząt w kolejnych porach roku.
• przekazanie wiedzy na temat warunków potrzebnych do rozwoju zwierząt (przestrzeń życiowa, bezpieczeństwo, pokarm).
• zapoznanie ze sposobami ochrony i pomocy zwierzętom, aby mogły przetrwać zimę.
• odkrywanie piękna i złożoności środowiska przyrodniczego.
• inicjowanie samodzielnych działań dzieci w naturalnym środowisku.
• kształtowanie postaw proekologicznych w różnych sytuacjach.
• dbanie o stan środowiska przyrodniczego.
• obserwowanie przyrody oraz eksperymentowanie podczas wycieczek i spacerów.

Cele operacyjne:

Dziecko:

• aktywnie uczestniczy w poznawaniu otaczającej przyrody;
• potrafi wymienić kilka nazw zwierząt żyjących w różnych środowiskach przyrodniczych (pole, łąka, las);
• potrafi wymienić zmiany zachodzące w życiu zwierząt w kolejnych porach roku;
• wie, jakie warunki są potrzebne do rozwoju zwierząt;
• wie, w jaki sposób człowiek może chronić zwierzęta i pomóc im przetrwać zimę;
• dostrzega piękno środowiska przyrodniczego i jego złożoność,
• wie, jak założyć domki dla owadów, kwietnej łąki, poletek ogrodowych;
• zdobywa wiedzę z zakresu ochrony środowiska przyrodniczego, kulturalne zachowuje się np. w lesie, w parku, na łące;
• wie, jaki wpływ na zanieczyszczanie środowiska przyrodniczego ma działalność człowieka poprzez nieumiejętne korzystanie z jego zasobów;
• z zaciekawieniem obserwuje owady i napotkane zwierzęta w ich środowisku naturalnym z przestrzeganiem ustalonych zasad zachowania się na wycieczce;
• wzbogaca wiedzę dotyczącą środowiska przyrodniczego i życia zwierząt, np. jeż, lis, sarna, dzik, zając, niedźwiedź, wiewiórka, sowa i inne ptaki żyjące w naszym regionie;
• rozpoznaje ślady wybranych zwierząt i ptaków;
• zdobywa wiedzę o pożyteczności pszczół w środowisku i dla człowieka;
• poznaje walory odżywcze i lecznicze miodu.

IV. SPOSOBY REALIZACJI

„Przedszkolak przyjacielem natury”- to projekt ekologiczny, którego celem jest poznawanie przez dzieci otaczającej je przyrody, a przede wszystkim życia wybranych zwierząt i owadów. Przyroda odgrywa ogromną rolę w rozwoju dziecka. Obcowanie z nią na co dzień pomaga swobodnie odkrywać świat i obserwować zmiany w nim zachodzące. Rozwijając przy tym zmysły smaku, węchu, dotyku, zapachu oraz wzroku, co korzystnie wpływa na prawidłowy i harmonijny rozwój.

Podczas realizacji projektu nauczycielki będą miały za zadanie raz w miesiącu przybliżyć dzieciom charakterystykę danego zwierzęcia, grupy zwierząt lub owadów. Przedszkolaki jako mali odkrywcy będą mogli zdobywać wiedzę na temat określonych istot, ich wyglądu, sposobu żywienia się, miejsc w których mieszkają, a także ich wpływu na inne aspekty przyrody.

Rolą nauczycielek jest odpowiedni dobór metod, które będą miały na celu wspieranie aktywnego uczestnictwa dzieci w zdobywaniu wiedzy na temat otaczającego świata. Za najbardziej odpowiednie w edukacji przyrodniczej uznaje się: obserwację, metodę doświadczenia oraz praktyczną działalność dziecka. Natomiast za najbardziej skuteczną uważa się metodę doświadczenia realizowaną w postaci pokazu, zabaw badawczych, a także samodzielnych czynności dziecka w warunkach naturalnych, np. na łące, w lesie, w ogrodzie.

Metody: słowne, oglądowe, praktycznego działania.

Formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa.

HARMONOGRAM

Listopad „Jeż”

• rozbudzanie zainteresowania zwyczajami jeża,
• uwrażliwianie dzieci na krzywdę zwierząt i możliwość niesienia im pomocy,
• zdobywanie wiedzy na temat cech charakterystycznych wyglądu jeża,
• wzbogacanie wiedzy o miejscach, które zamieszkują jeże, czym się odżywiają, w jaki sposób spędzają zimę.

Grudzień „Zwierzęta w lesie”

• rozbudzanie zainteresowania światem przyrody;
• kształtowanie opiekuńczej postawy wobec zwierząt i ptaków;
• wzbogacanie wiedzy o życiu i zachowaniu zwierząt żyjących w naszym lesie;
• wdrażanie do niesienia pomocy ptakom i zwierzętom w zimie;
• zdobywanie wiedzy na temat odgłosów wydawanych przez zwierzęta leśne;
• wzbogacanie wiedzy o ciekawostki dotyczące życia, odżywiania się ptaków i zwierząt żyjących w lesie;

Styczeń „Ślady na śniegu’

• rozbudzenie zainteresowania życiem zwierząt leśnych w porze zimowej;
• rozpoznawanie śladów zostawianych przez określone zwierzęta;
• zdobywanie wiedzy na temat tropienia zwierząt leśnych;
• wzbogacanie słownictwa o takie słowa jak: odciski, ślady, tropy, znaki.

Luty „Dzień Niedźwiedzia”

• rozbudzanie zainteresowań życiem niedźwiedzi;
• poznanie ciekawostek na temat niedźwiedzia brunatnego, niedźwiedzia polarnego oraz pandy;
• poznanie miejsc, w którym mieszka niedźwiedź (gawra);
• rozwijanie sprawności manualnej oraz spostrzegawczości podczas układania puzzli przedstawiających znane bajkowe misie;

Marzec „Dzień Zająca”

• rozbudzanie zainteresowań życiem zajęcy;
• poznawanie ciekawostek na temat zajęcy;
• wzbogacenie wiedzy na temat tego co zając lubi jeść, gdzie mieszka i w jaki sposób się porusza;
• rozwijanie sprawności manualnej oraz spostrzegawczości podczas układania puzzli przedstawiających znane bajkowe zające;

Kwiecień „Sowa”

• rozbudzanie zainteresowań życiem sów;
• poznanie ciekawostek na temat sów (gdzie mieszkają, czym się żywią, z czego słyną);
• zdobywanie wiedzy na temat odgłosów wydawanych przez sowy oraz ich naśladowanie,
• rozwijanie sprawności manualnej oraz spostrzegawczości podczas układania puzzli przedstawiających różne gatunki sów;

Maj „Pszczoła”

• wzbogacenie wiedzy na temat życia i znaczenia pszczół dla przyrody i człowieka;
• poznanie pracy pszczelarza;
• zdobywanie wiedzy na temat wyglądu pszczoły oraz zachowania w kontakcie z nimi;
• uświadomienie sobie znaczenia pszczół dla przyrody i człowieka;
• rozwijanie sprawności manualnej podczas wykonywania świeczki z wosku pszczelego według własnego pomysłu.

Czerwiec „Domek dla owadów”

• wzbogacanie wiedzy na temat owadów żyjących na łące;
• rozwiązywanie zagadek na temat różnych owadów;
• zdobywanie wiedzy na temat znaczenia owadów dla przyrody i człowieka;
• wzbogacenie wiedzy na temat wyglądu poszczególnych owadów oraz miejsc jakie zamieszkują.

V. SPODZIEWANE EFEKTY

Dziecko:

• Rozbudzenie ciekawości oraz aktywności poznawczej z zakresu otaczającej przyrody;
• Rozbudzanie zamiłowania do obserwacji przyrody, jej piękna i zmian zachodzących podczas kolejnych pór roku;
• Zdobycie wiedzy na temat warunków potrzebnych do rozwoju zwierząt (przestrzeń życiowa, bezpieczeństwo, pokarm);
• wzbogacenie słownictwa o treści przyrodniczej;
• Poznanie niektórych gatunków zwierząt, owadów żyjących w najbliższym środowisku;
• Poznanie sposobów ochrony przyrody a także sposobów pomocy zwierzętom zimą

Nauczyciele:

• Poszerzenie warsztatu pracy o nowe umiejętności i wiadomości związane z działalnością przyrodniczą;
• Wykorzystanie ,,darów natury” w różnych sytuacjach edukacyjnych;
• Wykorzystywanie w pracy ciekawych metod;
• Rozbudzanie kreatywność nauczycieli,
• Poszukiwanie sposobów zgłębiania wiedzy przyrodniczej.

Przedszkole:

• Podnoszenie jakości pracy przedszkola,
• Promowanie placówki poprzez np. nawiązanie współpracy z różnymi osobami, instytucjami
• Wykształcona metodycznie kadra nauczycielska

VI. EWALUACJA

Istotnym elementem w pracy pedagogicznej jest ewaluacja. Współczesne rozumienie ewaluacji to nie tylko kontrola, ocena czy zbieranie danych, to przede wszystkim refleksja własna ukierunkowana na rozwój. Kryterium oceny nie jest stan wiedzy dziecka w danym momencie, ale jego praca, zaangażowanie, postępy.

Projekt „Przedszkolak przyjacielem natury” jest zgodny z założeniami podstawy programowej wychowania przedszkolnego i uwzględnia całość podstawy programowej. Zawiera wszystkie niezbędne elementy konstrukcyjne programu nauczania, charakterystykę ogólną, zestaw celów do osiągnięcia, wykaz treści nauczania zgodnie z rozporządzeniem MEN. Zawiera materiał, który jest przystępny dla dziecka. Wiedza podana jest w sposób przejrzysty, odpowiedni dla dzieci. Umożliwia indywidualizację pracy dzieci o zróżnicowanych możliwościach, potrzebach i zainteresowaniach. Umożliwia nauczycielowi rozwijanie u dzieci kompetencji i umiejętności ogólnych oraz kompetencji szczegółowych powiązanych z przyrodą. Jasno określa procedury osiągania celów oraz pozwala na możliwość ich modyfikacji. Umożliwia realizację poszczególnych działów programu poprzez właściwy dobór metod nauczania. Można go modyfikować i przystosować do potrzeb dzieci oraz warunków kształcenia. Zaproponowany w projekcie materiał nauczania umożliwia przygotowanie dziecka do dalszej edukacji. Zawiera treści wyzwalające aktywność poznawczą. Dobór treści jest dostosowany do poziomu edukacyjnego i indywidualnych możliwości przedszkolaków. Program zawarty w projekcie sprzyja rozbudzaniu ciekawości poznawczej dzieci i rozwijaniu ich zainteresowań przyrodniczych. Zaletą projektu jest to, że bazuje on na realizacji treści programowych w środowisku przyrodniczym. Układ treści dostosowany jest do pór roku, co w dużym stopniu ułatwia realizację zajęć w terenie.

Na podkreślenie zasługuje fakt, że w projekcie zwrócono szczególną uwagę na aktywność poznawczą dzieci i wieloaspektowe poznawanie świata przyrody.

Ewaluacja Projektu „Przedszkolak przyjacielem natury” ma na celu pozyskanie informacji na temat:

• poziomu wiedzy oraz umiejętności w zakresie edukacji przyrodniczej u dzieci,
• poziomu zadowolenia dzieci, ich zaangażowania w zabawy badawcze, własne dokonania i umiejętności,
• wiara we własne możliwości, która przejawiać się będzie poprzez spontaniczne podejmowanie nowych zadań,
• świadomej postawy dzieci wobec ochrony środowiska oraz sprawdzenie przydatności programu,
• stopnia przyswojenia umiejętności i wiadomości,
• udział dzieci w zadaniach.

Ewaluacja dokonywana będzie pod koniec roku przedszkolnego.

Do oceny skuteczności projektu służyć będą następujące wskaźniki:

• stopień zaangażowania dzieci,
• wnioski wyciągane z doświadczeń,
• udział w konkursach i inscenizacjach, warsztatach,
• zdjęcia dzieci z udziału w zaplanowanych w programie działaniach,
• fotorelacje na stronie internetowej przedszkola
• zaangażowanie i udział w akcjach proekologicznych,
• prace dzieci,
• scenariusze zajęć
• przeprowadzony zostanie „Quiz przyrodniczy”–jako podsumowanie zdobytej wiedzy,  wręczenie odznaki lub dyplomu „Przedszkolak przyjaciel natury”.

 

VII. BIBLIOGRAFIA

• Daszewska W. „Zajęcia przyrodnicze w nauczaniu początkowym” Warszawa 1978, PZWS
• Wróbel T., Przewodnik metodyczny do nauczania przyrody w klasie III, Warszawa, 1972 PZWS
• Wilczak N. „Wspólnie odkrywamy świat” Warszawa 1985, PZWS
• Janik E. „Przyroda przeżywana i obserwowana z dziećmi przedszkolnymi” Warszawa 1980, WSiP
• Więckowski R. : Pedagogika wczesnoszkolna, WSiP, Warszawa 1993
• Rożek L.: Edukacja przyrodnicza w przedszkolu z elementami ekologii  Szczecin 2011
• Frątczakowie E.J:  Kącik przyrody w wychowaniu przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1979.
• Elbanowska S. : Przyroda nieożywiona w wychowaniu przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1983.